Dossier: uitspraken van het RIVM

In dit artikel gaan we nader in op de diverse uitspraken die door medewerkers van het RIVM zijn gedaan tijdens de coronacrisis.

Publicatiedatum: 13 augustus 2020. Laatste wijziging: 22 augustus

Op deze website wordt al een Dossier Misleiding aangehouden. Zowel vanuit het RIVM als het kabinet zijn regelmatig beweringen gedaan die moeilijk te rijmen waren met de wetenschappelijke consensus. Dit laat zich overigens verklaren uit de gehanteerde mitigatiestrategie die zich ten doel stelt de verspreiding van een epidemie te vertragen om piekbelasting in de zorg te voorkomen, waarbij de primaire doelstelling van publiekscommunicatie de preventie van paniek is – waarbij gebruikelijke pijlers van publiekscommunicatie zoals volledigheid en juistheid van minder belang zijn.

Het RIVM verdient een extra zonnig plekje in onze tuin. De goede reputatie van dit instituut is een belangrijke reden voor het vertrouwen van onze media en bevolking in het beleid. Premier Rutte heeft vaak gezegd en geïmpliceerd dat hij het RIVM en Jaap van Dissel beschouwt als "de wetenschap". Dat verdient weerwoord nu steeds meer blijkt dat het RIVM heel erg vaak dingen heeft gesteld die niet waar waren, of althans niet zijn gebleken.

Dit artikel wordt met weinig plezier geschreven. Het RIVM is verantwoordelijk voor essentiële taken als het Rijksvaccinatieprogramma en onderzoek voor het stikstofbeleid. Als het ons lukt gaten te schieten in de reputatie van het RIVM in dit dossier, daalt ook de algemene reputatie van dit instituut en de Rijksoverheid. Maar kritiek is noodzakelijk omdat het heilloze beleid (omgeven door wonderlijke beweringen) zelf een aanval op het RIVM is. Het leunt op, en leent van, de reputatie van het RIVM en neemt bewust grote risico's met onze rechtstaat. Dat moet snel stoppen om te redden wat nog te redden is. Daarom nu een tegenaanval.

U vraagt zich af, als het RIVM zich inderdaad bedient van pseudowetenschap en misleiding, hoe dat dan komt. We zeiden al dat het griepdraaiboek zo bang is voor paniek dat misleiding "second nature" is. Maar wij willen ook de ogen niet sluiten voor de de hoge RIVM-managers Jaap van Dissel, Aura Timen en Jacco Wallinga. Al deze managers hebben steun uitgesproken voor een groepsimmuniteitsbeleid en daarbij ook hele bijzondere commentaren geuit. Waarom deze mensen zo denken en doen is giswerk, maar heeft zeker met arrogantie te maken. Het is dan ook moeilijk een andere optie te zien dan deze mensen te vervangen in hun huidige rollen.

De conclusie van de onderstaande verzameling van RIVM-beweringen is simpel: het RIVM heeft tientallen keren uitspraken gedaan die destijds niet aansloten bij de toenmalige stand van de medische wetenschap of ervaringen van mensen met COVID-19.

Interessant genoeg is ons geen voorbeeld bekend waarbij een van dergelijke uitspraken een beleid van indammen of onderdrukken van het virus zou hebben gediend. Tot nu toe hebben alle bijzondere beweringen juist een beleid van verspreiding van het virus gediend. Denk aan de vroege uitspraken dat een uitbraak wel mee zal vallen, dat alleen mensen met symptomen via grote druppels anderen besmetten en dat kinderen het virus niet kunnen krijgen of overdragen. Terwijl er wordt gedaan alsof de gezondheidsschade van het virus wel meevalt, wordt het verspreidingsbeleid gefaciliteerd.

De vier ruiters van het Rijksinstituut

Hieronder worden bottom-up-beweringen van het RIVM in detail geanalyseerd. Hier noemen we kort top-down de centrale beweringen die de kern van het huidige beleid zijn, al zijn deze dus niet conform de stand van recente medische wetenschap. Al deze beweringen stammen uit maart of eerder en zijn ten dele of in zijn geheel ontkracht, maar worden door het RIVM en onze overheid nog steeds met hand en tand verdedigd.

  1. Het virus is enkel gevaarlijk voor “kwetsbare” mensen, bij de rest is er geen of milde schade (onkwetsbaar dus). Kinderen en jongeren lijden geen schade bij infectie;
  2. Het virus wordt verspreid door grote hoestdruppels, niet door de microhoestruppeltjes (aerosolen) die nog lang daarna in de lucht blijven zweven. Als je geen klachten hebt ben je niet besmettelijk. Kinderen vormen geen besmettingsgevaar. Maskers helpen niet;
  3. Als je besmet bent geweest bouw je duurzame immuniteit op, daarom is hoge viruscirculatie beter voor mensen in risicogroepen dan het virus langdurig onderdrukken en besmettingen indammen;
  4. Indammen betekent een eeuwige lockdown.

Of dit wensdenken was dat sindsdien door het filteren van onderzoek en logica nog steeds wordt geloofd, of bewuste misleiding ten dienste van verspreidingsbeleid met immuniteitsopbouw is, is vervolgens de vraag.

Sinds maart zijn al deze beweringen ten dele of in zijn geheel weerlegd. In april was al bekend dat “gezonde” mensen blijvende longsschade kunnen overhouden aan het virus, en sinds juli zijn er meerdere studies die aantonen dat ook hart- en zenuwschade bij het schadepakket van een Corona-infectie kunnen horen.

Eind juli zijn twee Duitse studies gepubliceerd die aantonen dat zelfs een meerderheid van de testgroep hartschade heeft overhouden aan een COVID-19 infectie. Het onderzoek naar de schade die wordt aangebracht aan de nieren, lever en spijsvertering is echter nog in volle gang.

Hetzelfde geldt voor de overdracht van het virus via aerosolen. In april had onderzoek aan onze eigen Erasmus Universiteit al aangetoond dat deze overdracht wel degelijk mogelijk is. We weten ondertussen dat asymptomatische corona-patiënten wel degelijk anderen kunnen besmetten, maar in hoeverre dit het geval is, is nog heel slecht in kaart te brengen. Wat we wel weten is dat kinderen wel degelijk besmet kunnen raken en anderen kunnen besmetten, maar dat de kans daarop lager is dan bij volwassenen. De symptomen zijn weliswaar milder, maar ook kinderen kunnen sterven aan COVID-19.

Het is tevens breed in het nieuws geweest dat immuniteit na een besmetting maar van korte duur is, omdat de antilichamen drie maanden na de infectie al afnemen. Dat indammen een eeuwige lockdown zou kunnen betekenen is recentelijk weerlegd door de succesvolle aanpak van Nieuw-Zeeland, waar 102 dagen na de lockdown nu net weer nieuwe infecties zijn, en Vietnam, waar eind juli pas de eerste persoon aan het virus is overleden, na 99 dagen zonder nieuwe infecties. Dit waren echter slechts de centrale beweringen.

RIVM en de virologie

28 januari, Twitteraccount RIVM: "De ziekte lijkt, met wat er nu bekend is, niet heel besmettelijk. De ziekte lijkt ook niet makkelijk van mens op mens overdraagbaar is". Zie hierboven: de stand der kennis was dat het leek op mens-op-mens transmissie, maar dit was nog niet helemaal bewezen.

Ons oordeel: conflict met stand van wetenschap

5 februari, Twitteraccount RIVM: "Ook zonder klachten kun je het virus hebben. Pas als mensen ziek worden, kunnen ze anderen besmetten". Een zeer stellige bewering die in schril contrast staat met onderzoek dat het tegendeel aantoont, van een week of meer eerder.

Ons oordeel: conflict met stand van wetenschap

11 februari, Twitteraccount RIVM: "De incubatietijd is maximaal 14 dagen, niet 24. Iemand zonder klachten verspreidt het virus niet". Al in januari waren de berichten helder: een sterk vermoeden van besmettelijkheid van mensen zonder klachten. De incubatietijd kan langer dan 14 dagen zijn; dat was in februari niet zeker maar er was geen reden tot de stelligheid van de tweet.

Ons oordeel: conflict met stand van wetenschap en ongeoorloofde stelligheid die fout bleek

14 februari, Twitteraccount RIVM: "Het virus wordt alleen verspreid als je symptomen hebt." Zie hierboven. Dit was toen al een onhoudbare stelling.

Ons oordeel: conflict met stand van wetenschap

25 februari, Twitteraccount RIVM: "Met wat we nu weten, lijkt het virus inderdaad een beetje op de gewone griep.". Maar op dat moment werd door de WHO gesproken van een sterftepercentage van richting de 1%, tientallen keren meer dan de griep.

Ons oordeel: conflict met stand van wetenschap

RIVM en de epidemie

22 januari, Twitteraccount RIVM: "Hallo Jos, MERS is een ander coronavirus dan het virus dat nu vooral Wuhan treft. We houden de situatie nauwlettend in de gaten en treffen maatregelen voor het geval er toch een patiënt in Nederland zou zijn. Die kans lijkt overigens op dit moment klein." Nou, we weten hoe dat is afgelopen.

Ons oordeel: ongeoorloofd optimisme

24 januari, Twitteraccount RIVM: "We staan in nauw contact met andere instanties, zoals de WHO en ECDC. De ziekte lijkt, met wat er nu bekend is, niet zo heel besmettelijk". Maar op 22 januari stelde de WHO "evidence suggested human-to-human transmission in Wuhan". Al op 20 januari had de Chinese National Health Commission al bevestigd dat het virus oversprong van mens op mens.

Ons oordeel: conflict met stand van wetenschap

26 januari, Twitteraccount RIVM: "Beste Peter, we geven aan dat het mogelijk is dat het virus ook naar Nederland komt. Maar dat de kans klein is dat het zich hier verspreid." 4 dagen later is het wel mogelijk dat het virus komt, maar het zal zich dan waarschijnlijk niet verspreiden". De dag ervoor had de WHO opgeroepen "allemaal als één het virus te bestrijden, het virus bevond zich al in grote delen van Azië en Europa, en in China was het verspreid over het land.

Ons oordeel: conflict met observaties, ongeoorloofd optimisme

14 februari, Twitteraccount RIVM: "Aura Timen, hoofd Centrum Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding, legt uit waarom we ons geen zorgen hoeven te maken over het COVID-19. Wil je de hele video zien?" Ook hier: we weten hoe dat is afgelopen.

Ons oordeel: ongeoorloofd optimisme

24 februari, Twitteraccount RIVM: "In alle Nederlandse ziekenhuizen kan de juiste behandeling uitgevoerd worden. Er is voldoende capaciteit om ernstig zieke patiënten op te nemen op de intensive care." Maar helaas bleek dit niet zo, meerdere keren moest de capaciteit van de ziekenhuizen uitgebreid worden en uiteindelijk was in april "thuistriage" nodig om volle gangen in de ziekenhuizen (zoals in Italië) te voorkomen.

Ons oordeel: ongeoorloofd optimisme over de epidemie en ziekenhuiscapaciteit.

5 maart, Twitteraccount RIVM: "Er is op dit moment geen reden om evenementen te vermijden of af te gelasten. Voor specifiek advies op lokaal niveau wordt geadviseerd contact op te nemen met de GGD en gemeente." Op 19 februari had de voetbalwedstrijd Atalanta-Valencia al tot een grote golf infecties geleid, die al snel daarna waarneembaar was. Ook begrijpt iedereen dat veel mensen dicht op elkaar meer infecties opleveren dan weinig mensen ver weg van elkaar.

Ons oordeel: niet waar, conflict met stand van wetenschap, observaties en logica

1 april, technische briefing Tweede Kamer, Jaap van Dissel. "Het reproductiegetal is nu 0,3. Dit betekent niet dat de maatregelen kunnen worden versoepeld, want de verspreiding gaat ook bij 0,3 of 0,2 nog wel door". Een virus dat een basisreproductiegetal van 2,5 à 3 heeft is alleen met de meest extreme maatregelen richting een actueel reproductiegetal van 0,3 te krijgen. Dit is alsof Gerrit Hiemstra zou bewereren dat het morgen min 98 graden in De Bilt wordt. Het kan niet. En als het 0,3 zou zijn geweest, dan gaat de verspreiding niet meer door; alles onder de 1 doet de epidemie uitdoven, en 0,3 heel erg snel.

Ons oordeel: onwetenschappelijk, onwaar en onlogisch

RIVM en controlemaatregelen

1 februari, Twitteracount RIVM: "We zijn zeer goed voorbereid mocht het virus hier opduiken. Er treden dan allerlei maatregelen in werking die voorkomen dat het virus zich verder kan verspreiden." Dit bleek helaas niet te kloppen. Nederland had geen strategische voorraden beschermingsmiddelen en begin maart viel het contactonderzoek al na enkele dagen in elkaar. Nederland was zodanig niet in staat verspreiding te voorkomen dat de vraag in beeld komt of de tweet niet bedoeld was om te sussen.

Ons oordeel: Ongeoorloofd optimisme en/of paniekremmen

RIVM en internationale vergelijkingen

7 mei, technische briefing Tweede Kamer, Jaap van Dissel. Presentatie van een grafiek die Nederland er relatief goed uit laat zien qua dodentaantal: "Dan ziet u eigenlijk dat Nederland zich in deze grafiek aan de onderzijde van de Europese landen bevindt".

Maar Complexiteitsanalyst Bert Slagter wees er op dat dit niet een juiste voorstelling van de werkelijkheid is. Vanzelfsprekend is Nederland, als land dat laat losjes ingreep in de uitbraak, relatief "rijk" aan doden. Het slechtst, dus eigenlijk. Van Dissel moest de opmerking dat NL het goed doet dan ook terugnemen.

RIVM en de Kamerbriefing van 11/8/2020

De Kamerbriefing van Jaap van Dissel van 11 augsutus 2020 verdient een apart hoofdstuk. Van Dissel bleek de zomervakantie niet te hebben gebruikt om met de volle waarheid uit de startblokken te schieten. Hij begon voorzichtig: "mensen zijn 7 dagen besmettelijk". Eigenlijk is dat 10 of meer dagen. Waarom dan 7 dagen zeggen? Om het makkelijker te maken over te schakelen naar 10 dagen quarantaine, misschien.

Ons oordeel: conflict met stand van wetenschap

Nu 30.000 besmettelijke mensen? Reken mee! 700 positieve tests/dag, iets van 12% laat zich testen, zo'n 50% asymptomatisch = heel ruw geschat 10.000 besmettingen per dag, duurt 9 dagen gemiddeld, dus eigenlijk eerder 90.000. Vergeet ook niet dat in dit tempo miljoenen mensen per jaar besmet raken. De zomerimmuniteitssprint gaat uitstekend!

Ons oordeel: verhullen van ernst van de situatie (hoewel 32.000 ook een heleboel is).

Van Dissel ging verder. De volgende slide is een juweel. Wat is Covid-19? Longontsteking! Niets over de vele andere schade die het virus oplevert.

Ons oordeel: conflict met stand van wetenschap.

"Incubatietijd 2-12 dagen". Eigenlijk kan dat ook 14 of meer dagen zijn.

Ons oordeel: conflict met stand van wetenschap.

Verspreiding via druppels en contact, en als je intubeert. De hele wereld weet al sinds januari dat besmetting ook via zwevende deeltjes kan plaatsvinden (ademen en kuchen/hoesten), maar gaandeweg ook dat dat een belangrijke besmettingsroute is. Samenvattend is het misschien zelfs de helft van de besmettingen, waarschijnlijk meer als kuchende en hoestende mensen weinig meer aan het sociale leven deelnemen, zoals nu.

Ons oordeel: conflict met wetenschappelijke consensus en logica.

De beroemde pyramide wijst op 1,5% van de besmette personen moet naar het ziekenhuis, 0,35% sterft. Maar in Nederland vindt de meest sterfte plaats buiten het ziekenhuis plaats, en rond de 0,7% sterft in totaal. Waar zijn die sterfgevallen gebleven? En van de 98% van de besmette mensen die "weinig ziek tot vrijwel geen klachten" zijn is 10% of misschien wel 20% maandenlang of zelfs permanent beschadigd, en zal deze beschrijving van hun situatie niet zo ervaren.

Ons oordeel: verhullen schade van het virus bij verspreiding door de bevolking

Maar Van Dissel was nog lang niet klaar. "De strategie is nu "indammen virus" + voorkomen/bestrijden uitbraakjes+vaccin". Even tussendoor: een vaccin is niet nodig als het virus bijna of geheel weg is en blijft.

Dat Nederland indamt, is gewoon niet waar. Het beleid is gecontroleerde verspreiding. Dat blijkt uit alle woorden en daden van het kabinet, ook uit de Doelen die in deze slide staan, die dezelfde als altijd zijn, en alleen een verspreidingsbeleid dienen. Jawel, opbouw van groepsimmuniteit. Het woord indammen betekent iets heel anders, en zal hier bewust gebruikt worden om fans van onderdrukking van het virus te ontregelen. Bewust de terminologie verdraaien heet gaslighting.

Ons oordeel: bewuste gaslighting

En dan dit citaat. "Er zijn geen aanwijzingen voor besmettingshaarden op scholen". Daar zijn heel veel aanwijzingen voor. Die kunnen Van Dissel niet ontgaan zijn.

Ons oordeel: conflict met stand van wetenschap

Snel springt Van Dissel over op "60% van de besmettingen gebeurt thuis". Trouw had dit al ontkracht. En het is ook volkomen onlogisch, want van naar bakstenen kijken krijg je geen Covid. En het is niet waar, in landen waar ze wel zicht hebben op het virus ontstaan besmettingen op de bekende locaties: evenementen, restaurants, disco's, zangkoren, sportscholen etc.

Ons oordeel: ongeoorloofde conclusie, tegen de logica en wetenschap in.

De opmerking dat "een hele generatie met mondkapjes op naar school gaat" is een stropop, niemand wil dat of beweert dat. 25 jaar maskers op? Ook wil niemand dat kinderen mondkapjes gaan dragen, die zijn voor Covid-artsen (kinderen dragen maskers, net als andere gewone burgers). Zou het trouwens zo verschrikkelijk zijn maskers te dragen, als je dan wel naar school kunt en veilig ook? Dat van "juist gebruik van mondkapjes" maakt ook van de misleidende overlap tussen mondkapjes en maskers gebruik. De eerste zijn lastig op te doen, de tweede kan iedere 6-jarige aandoen en ophouden. Het doel is immers niet totale bescherming tegen ieder virusdeeltje, maar het tegenhouden van een deel zodat de pandemie uitdooft en anderen beschermd zijn.

Ons oordeel: stropopredenering, bewuste vertroebeling van het debat met mondkapjes/maskers

RIVM en maskers

Een blik op ons Dossier Gezichtsmaskers laat een reeks voorbeelden zien van wonderlijke beweringen over maskers.

Ons oordeel: maskers worden niet ontmoedigd en tegengehouden omdat ze niet werken, maar omdat ze wél werken.

Het RIVM ondergraaft zijn eigen argumenten het best, overigens, zie ook dit artikel van onze hand. Schijnveiligheid? Tekorten? Nutteloos? Niet volgens het RIVM! Zo te zien zijn er rebellen in het RIVM die de anti-maskercampagne niet meer trekken.

Ons oordeel: tegenstrijdige communicatie

RIVM en kinderen/jongeren

1 maart, Twiteraccount RIVM: "We krijgen vaak de vraag of de scholen morgen gesloten moeten worden in verband met het nieuwe coronavirus. Dat hoeft niet". Maar dat hoefde wel, in ons Dossier Veilig Onderwijs en Jongeren worden een reeks onderzoeken geciteerd die aantonen dat het sluiten van scholen elders de epidemie danig heeft afgeremd. Als Nederland niet op 15 maart de scholen had gesloten was de overbelasting van de ziekenhuizen (in de praktijk: enorme triage door huisartsen) nog veel groter uitgevallen.

Ons oordeel: ongeoorloofd en ongegrond optimisme, overdreven stelligheid

We herhalen ook de opmerkingen uit het Dossier Veilig Onderwijs en Jongeren.

Het RIVM stelt zich al maanden op het standpunt dat kinderen nauwelijks risico lopen van Covid-19. Dat is niet zo (zie hierboven), maar het risico voor kinderen is waarschijnlijk wel lager dan voor volwassenen. Kinderen zouden ook maar beperkt besmettelijk zijn, wat gewoon niet waar is. Als er in maart en april al reden was om te geloven dat het met besmetting wel meevalt is dat nu niet meer serieus vol te houden.

De beslissing van 22 april al op 11 mei de basisscholen met half rooster open te doen, en kort daarna met normaal rooster, is daarom ofwel gebaseerd op een twijfelachtige interpretatie van internationaal onderzoek, of op een ontspannen houding over de besmetting van jongeren. Dit laatste lijkt in ieder geval zo, want OMT-lid Ann Vossen legde in het TV-programma Jinek uit dat het niet de bedoeling is het virus te stoppen, en dat vooral kinderen gezien worden als relatief risicovrije groep qua besmetting. Dit sluit aan bij het algemene beleid: voorkom chaos in ziekenhuizen en probeer ouderen en kwetsbaren uit de wind te houden (lees: dus jongere gezonde mensen juist in de wind laten staan of althans minder moeite doen dat te voorkomen).

Als de school van uw kinderen zegt "wij volgen de RIVM-richtlijnen" dan is een logisch antwoord "het RIVM wil het virus laten verspreiden en kinderen met voorrang laten besmetten, u ook?" of "het RIVM doet veel beweringen die niet kloppen. Vindt u dat kinderen niet besmettelijk zijn? Dat ze geen gezondheidsschade kunnen oplopen? Dat het virus alleen via spetters wordt overgebracht?

De beweringen van het RIVM over mensen en andere dieren leveren een rare logica op, die is samengevat in onderstaande tabel. Kunt u het nog volgen? Je zou bijna gaan denken dat infectie van kinderen als iets positiefs wordt beschouwd, anders zouden ze er toch wat tegen doen?

RIVM en informatievoorziening

13 juli 2020, interview van RIVM-Hoofd Modellering Jacco Wallinga met Het Parool: "Dat is ook een communicatie-aspect, je kunt ook niet alles in één keer vertellen." Het betreft het feit dat het RIVM al begin maart wist dat besmetting ook vaak plaatsvindt door mensen die geen symptomen vertonen. Het RIVM wist dat een van de belangrijke pijlers van het beleid, dat je alleen bij klachten moet oppassen, niet waar was en hield dit maandenlang vol. En zelfs tot op de dag van vandaag is de "klachten-afstand-druppels"-logica de basis van beleid.

RIVM en de "richtlijnen"

27 augustus 2020, Interview met OMT-vice-voorzitter Aura Timen in @volkskrant. "Er was nooit een richtlijn die het gebruik van mondkapjes ontraadde. Alleen een handreiking". Ten eerste was er dus wél een richtlijn van het LCI, waar Dr Timen de directeur van is. Ten tweede wordt gedaan alsof er slechts advies is gegeven, terwijl de zorginstellingen wel degelijk onder druk stonden de richtlijnen op te volgen. Dit wordt ook door Dr Timen impliciet bevestigd, want "het was geen richtlijn, het was een advies": een richtlijn is een commando. En als het een commando is, wie is er dan verantwoordelijk voor de massale sterfte, ziekte en chaos?

Ons oordeel: gewoon misleiding