De wetenschap door wetenschappers ondermijnd
De actieve rol van wetenschappers in het openbare debat is één van de meest bijzondere aspecten van de coronacrisis. Het meest zichtbaar waren en zijn de wereldberoemde microbiologen Marc Bonten en Marion Koopmans. Het paar twittert veel, komt vaak op TV en trekt samen op als opiniemaker. Als lid van het Outbreak Management Team (OMT) bepaalden ze mede het overheidsbeleid. Ook de Leidense wetenschapper Jaap van Dissel, bekender als RIVM-directeur, is onderdeel van het maatschappelijke huiskamermeubilair geworden. Koopmans en Van Dissel wonnen dankzij hun inzet in de pandemie meerdere mooie prijzen voor communicatie en popularisering van wetenschap.
Het is goed dat een professor zich in het openbare debat mengt. Moedig zelfs, want Koopmans had ernstige bedreigingen te verduren. Er is al genoeg onzin die rondgaat en een persoon met reputatie kan het publiek helpen tegen desinformatie. Het vervelende is echter dat Bonten, Koopmans en Van Dissel niet alleen dingen zeggen die kloppen. Integendeel, ze hebben zich sinds begin 2020 op TV en Twitter aangesloten bij de “talking points” van het ministerie (of stelden die zelfs op). Zo zou groepsimmuniteit “voor het einde van 2020 bereikt” zijn, ongemerkte besmetting “1 à 5%” van het totaal zijn, aerosole transmissie zeldzaam. Kinderen speelden een “beperkte” rol bij de epidemie. Ze spraken over indammen van de uitbraak als beleid en de beperkte werking, zelfs het gevaar, van mond-neusmaskers.
Niets daarvan was waar, en onze Stichting Protect EveryBody heeft het druk gehad de afgelopen jaren met meerdere gangen richting de rechter tegen het kabinet om die onzin te bestrijden. In de VS wordt zulke politieke (goedbedoelde) desinformatie “noble lies” genoemd, maar een wetenschapper moet zoiets aan ambtenaren laten. Jaap “carnaval wordt gevierd in kleine groepen” Van Dissel heeft het excuus dat hij dat als RIVM-baas ook is. Maar dat geldt niet voor full-time wetenschappers.
Nog minder fijn is dat Bonten en Koopmans als OMT-lid instrumenteel zijn geweest in de Nederlandse strategie van snelle opbouw van “groepsimmuniteit” in de bevolking. Deze strategie faalde in alle opzichten en gaf ons land slechts massale ziekte, onnodige economische schade en heel veel maatschappelijke spanningen. De VN stelde vast dat de keuze voor uitrazen in landen als Nederland en Zweden de wereld zelfs veroordeelde tot dit virus. De professoren verdedigden deze strategie, ook op TV, als onvermijdelijk en wenselijk.
Nadat het kabinetsplan samen met de ziekenhuizen instortte ontkende Koopmans dat de strategie ooit bestaan heeft, slechts onderbroken door Bonten die juist spreekt over “zoveel mogelijk rondgaan van het virus”. Ministers en OMT-leden wijzen trots op de “fantastische immuniteit” die Nederland opgebouwd heeft met veel infecties. Inderdaad fantastisch, want ook dat wensdenken kwam niet uit.
Het ministerie probeert het wetenschappelijke begrip “groepsimmuniteit” (het virus stopt als genoeg mensen ziek waren) om te katten naar een “groepsimmuniteit tegen ernstige ziekte” (na veel besmettingen raakt de IC niet overbelast bij veel virus). Zo lijkt het ministerie het beleid te willen verdedigen, dat openlijk mikte op groepsimmuniteit die nooit kwam. De kankerwetenschapper Professor Marjolein van Egmond werkt hier helaas in een wonderlijke video van het ministerie van VWS actief aan mee. Bonten doet hartelijk mee. Maar ook Koopmans sprak over “bescherming tegen ernstige ziekte” in het kader van groepsimmuniteit. Het begrip “indammen” van de uitbraak kreeg ook dezelfde omkatbehandeling dankzij OMT-leden en het ministerie.
Belangenverstrengeling en de oorsprong van het virus
Niet alleen in woorden krijgt de wetenschap het van wetenschappers te verduren, maar ook in belangenverstrengeling. Onderzoekers hebben geld nodig en halen dat tegenwoordig uit projecten die overheden, stichtingen en bedrijven financieren, en in grote teams gedaan worden. Daarbij is het normaal (hoewel niet per se wenselijk) dat een onderzoeker geld krijgt van een organisatie die financieel belang heeft bij het onderzoek. Ook streeft een professor normaal gesproken naar meer geld voor de faculteit, wat ook eigen voordelen geeft. Maar dit stuk gaat over ongewone situaties en bijzonder onwenselijke belangenverstrengeling.
En dan komen we meteen uit bij de oorsprong van het virus: dat kan ofwel overgesprongen zijn van een wild dier naar een mens, of per ongeluk ontsnapt uit een laboratorium. Dat laatste zou dan het lab in Wuhan zijn waar “Gain of Function” (GoF) research wordt gedaan. Virussen worden daarbij sterker gemaakt door onderzoekers. Zo kun je kijken hoe de mensheid beschermd kan worden als door natuurlijke mutatie van een virus zo’n supervariant zou ontstaan.
Dergelijke research was al hoogst controversieel voordat corona de kop opstak. Er is natuurlijk altijd een risico dat het virus ontsnapt en dat dergelijke kennis in de handen van stoute leiders en terroristen komt. In de VS mag het niet meer. Nederland heeft met het lab van het Erasmus Medisch Centrum juist een vooraanstaand centrum van deze research. De baas? Marion Koopmans. Ze was daar ook al actief toen in 2011 het Erasmus een rechtszaak van de staat verloor omdat het publiceren van hun GoF onderzoek over een gebouwde supergriep te gevaarlijk was. Koopmans is zelfs leidend in de EcoHealth Alliance die onderzoek in Wuhan steunde. Haar collega Peter Daszak is zelfs in het vooraanstaande Science in het zonnetje gezet over zijn rol en belangen.
De WHO besloot in 2020 een commissie naar China te sturen om de oorsprong van het virus te onderzoeken. Logischerwijs neemt zo’n commissie geen leden aan die belang hebben bij het voorkomen van reputatieschade van GoF-onderzoek, maar het liep anders. Het rapport van de commissie wees op een waarschijnlijk natuurlijke oorsprong van het virus, maar ook op gebrek aan goede data omdat de Chinese overheid niet goed meewerkt.
Het rapport werd niet goed ontvangen door de bazen van de WHO, die verder onderzoek bevolen hebben. Koopmans werd uit de commissie verwijderd. Toch publiceerde ze onlangs een wetenschappelijk artikel dat wijst op een waarschijnlijke natuurlijke oorsprong. Heel vervelend is dat het artikel eerlijk is over gebrekkige data en helemaal niet stellig over waar het virus ontstond, maar dat Koopmans het als “de vraag over de oorsprong is beantwoord” de wereld in brengt. De Nederlandse media namen het zo ook over als een zekerheid. Die er niet is. Wie even op internet zoekt naar Ecohealth, Koopmans en Wuhan schrikt al gauw nog meer.
Onwetenschap portretteren als wetenschap
In mei 2022 werd RIVM-directeur Van Dissel in de Kamer “in die zin corrupt” genoemd omdat hij en zijn OMT niet aan onafhankelijke wetenschap doen. Het Kamerlid voegde toe dat hij niet bedoelt dat er omkoping was. Koopmans en Bonten reageerden als door een wesp gestoken en zetten een opiniestuk in de krant dat mede-ondertekend werd door 300 wetenschappers. Bescherm de wetenschap door Van Dissel van kritiek te vrijwaren, wilde de brief betogen.
Dat is heel bijzonder en ongelukkig, want je mag invloedrijke wetenschappers best kritiseren en debat in de Kamer moet 100% vrij van druk zijn. Maar nog meer omdat het Kamerlid gelijk had. Van Dissel en het OMT hebben wel degelijk aan politiek gedaan en toegestaan dat OMT-documenten door het ministerie werden aangepast. Dat is geen verrassing, want adviezen waren die documenten nooit, eerder beschrijvingen van de uitkomsten van een onderhandelingsproces over beleid. In België is er daarom ook een wetenschappelijke raad (die alleen antwoord geeft op vragen van de minister) en een beleidsraad (die met de minister(s) onderhandelt over keuzes). Van Dissel heeft ook heel vaak onzin verteld aan Kamer en media: allemaal zo te zien die “noble lies”. De conclusie moet zelfs zijn dat hij sinds begin 2020 volop de wetenschap heeft aangevallen, of dat nou over carnaval, griep, spetters, maskers, aerosolen, luchtfilters of Covid als “longontsteking” gaat. Zelfs D66-fractievoorzitter Jan Paternotte uit op Twitter regelmatig zijn frustratie over de taaie relatie tussen wetenschap en het RIVM.
Het kritiseren van ambtenaren is zowat de kerntaak van een Kamerlid. Door te doen alsof de loyale ambtenaar Van Dissel een onafhankelijke wetenschapper is vegen Bonten en Koopmans feitelijk de straat schoon van hun OMT en zijn baas. Dit alles schaadt de wetenschap en is een professor onwaardig. En dat geldt voor alles wat hierboven beschreven is. En over die “corruptie”: verzint u zelf maar een mooi woord voor het feit dat OMT-leden zoals Ann Vossen en Jan Kluytmans persoonlijk profiteerden van OMT-“adviezen” over hoe het testen geregeld moest worden. Mede-lid Andreas Voss liet zich betalen als hoofdadviseur van Fieldlabs van de evenementensector.
De bovenstaande feiten verdienen een artikel. Het lag al maanden klaar op de plank, maar wij wilden het voor Koopmans niet erger maken toen ze bedreigd werd. Nu is de tijd gekomen om een discussie te hebben over de rol die Bonten, Koopmans, andere OMT-leden en ook Van Egmond in de pandemie spelen. Károly Illy (geen professor, wel OMT-lid) kreeg al eerder forse kritiek. De wetenschap staat al zwaar onder vuur en heeft geen ondermijning van wetenschappers nodig. Ook is ieder moment een goed moment om de Nederlandse keuze het virus maximale ruimte te geven aan de kaak te stellen, en de vele negatieve gevolgen te benoemen. In bredere zin is een discussie nodig over de verregaande vervlechting van wetenschap, zorgmanagement, beleid, overheidscontracten en politiek in ons land.
Dit artikel is op 8 augustus 2022 gepubliceerd en geschreven door Michael Blok, met hulp van anderen. Professoren Koopmans en Van Egmond werden benaderd voor een reactie op de gestelde feiten in dit stuk. Zij reageerden niet.